Esta conferencia forma parte das xornadas SANTIAGO DE COMPOSTELA 1923/1936 que a AC. O Galo celebra desde maio a outubro de 2025, cá fin de contribuír á recuperación da memoria histórica  da nosa cidade na etapa que media entre a instauración da ditadura de Primo de Rivera e o comezo da guerra civil.
¡Vémonos o próximo mércores!


Vítor Vaqueiro (Vigo, 1948) é licenciado em Química e Doutor em Ciências da Comunicação pola USC- Nesa facultade foi profesor de fotografía, cunha tese que explora a atividade, na imprensa, da linhagem dos Pacheco entre os anos 1909 e 1936.

A sua atividade fotográfica inicia-se nos anos oitenta. Foi um dos fundadores do Centro de Estudos Fotográficos, entidade que abandonou com posterioridade. Ccomissariou as primeiras edições da Fotobienal de Vigo, ao tempo que iniciava um processo de docência e pesquisa sobre diversos aspectos da fotografia. Fruto deste trabalho são os livros Pacheco. A memoria dun tempo e dun país (Barcelona, 2002) e Facedores de imaxes (Vigo, 2022). Em colaboração, publicou Marcas de luz (Vigo, 2009), Galicia, um século de creación (Santiago de Compostela, 2017) obra coletiva sobre a arte galega, Mentindo com mestria (Vigo, 2023), sobre a obra fotomontaxística de Augusto Pacheco e Memoria e azougue (Vigo, 2024), panorâmica sobre o trabalho fotográfico de três gerações da família Llanos. Artigos seus sobre aspectos teóricos ou históricos da fotografia aparecêrom em revistas como Grial, A trabe de ouro, Murguia ou Interesarte e no âmbito da lusofonia, nomeadamente no Anuário Internacional de Comunicação Lusófona, ao tempo que redigiu biografias dos principais fotógrafos históricos galegos para o Álbum do Galicia do Conselho da Cultura Galega. Como autor publicou os volumes Galicia (Vigo, 1990) e Rituais (Compostela, 2000). Além disso, dirigiu o Arquivo Pacheco, foi um dos inspiradores do malogrado Centro Galego de Fotografía, e agiu como conferencista em numerosas palestras, jornadas ou congressos.
​
Para além da sua atividade fotográfica, tem publicados sete livros de poesia, quatro de relato curto e duas novelas, obras de temática etnográfica, como Mitoloxía da Galiza, ou de ensaio como Da identidade á norma (Santiago de Compostela, 2017). Co seu poemário Camiño de Antioquía (Ferrol, 1982) ganhou o Premio Esquío de Poesía e com A fraga prateada (Vigo, 1983) o Premio de la Crítica espanhola, bem como o Irmandade do Livro com a antedita Mitoloxia de Galiza.

Vítor Vaqueiro na conferência A FOTOGRAFÍA EN E DE SANTIAGO passa revista á atuação de profissionais da fotografia que visitaram a capital galega no agitado, e dinâmico, período abrangido por dous golpes de estado: o de Primo de Rivera e o de Francisco Franco. Um período que, na Europa, testemunha a presença de múltiplas atitudes perante o feito de fotografar, as quais grosso modo, podem se resumir em duas, por costume nomeadas estratégias realistas e não realistas. No primeiro setor incluem-se os campos nomeados de reportagem e de documental. No segundo, uma mão-cheia de pontos de vista onde salientam o surrealismo ou o dadá e que, em paralelo aos acontecimentos artísticos alicerçados na Revolução de Outubro, geraram formas fotográficas profundamente originais, que vão desde a fotografia fabricada até a fotomontagem. Hannah Höch, Man Ray, Aleksander Rodchenko ou John Heartfield constituem mostras sublinháveis das tendências citadas. Dado o atraso cultural dominante na Península Ibérica, as sinaladas estratégias não realistas não tivérom presença na pell de brau, se excetuar os casos de Catalunha e Euskal Herria. Na Galiza —fotograficamente periférica como o resto do Estado, agás as duas exceções sinaladas— abrolhárom, porém, meritórios projetos de natureza documental, que pesquisárom a monumentalidade, a paisagem, os tipos populares e o ser galego.
Com o objeto de analisar o jeito que em Compostela se manifestárom as tendências sinaladas, apresenta-se a obra de quatro significadas personagens do mundo fotográfico que visitárom ou viviam na Galiza no tempo considerado: a norte-americana Ruth Matilda Anderson, o português Pacheco, o abulense Luis Casado, Ksado —ambos os dous residentes no país— e o francês Jules Gervais-Courtellemont. A trabalharem em preto e branco os três primeiros e em cor o último, as suas fotografias constituem uma mostra de interesse inegável dos processos fotográficos que atingem á fotografia de perfil etnográfico, ás representações de caráter identitário e monumental, ao tempo republicano com a briga em prol do estatuto de autonomia, e ao registro em cor de imagens onde lateja a pegada do exotismo e o pictorialismo.
 

Este roteiro percorre os lugares emblemáticos relacionados coa prensa de Santiago de Compostela durante o período 1923-1936, con referencias aos anos anteriores e posteriores . Esta etapa caracterizouse por profundas transformacións políticas e sociais, desde a ditadura de Primo de Rivera (1923-1930) até a Segunda República (1931-1936), culminando na Guerra Civil e o primeiro franquismo (1936-1939). O xornalismo compostelán viuse afectado por estes cambios, adaptándose a tres réximes políticos moi distintos que condicionaron a liberdade de prensa, a proliferación de publicacións e a súa posterior represión.
A ditadura de Primo de Rivera impuxo unha férrea censura e control sobre a prensa, limitando a expresión de ideoloxías contrarias ao réxime e reducindo o espazo do galeguismo ao ámbito cultural. A Segunda República representou unha explosión de pluralidade e liberdade informativa, con novas cabeceiras e un intenso debate político e social. Porén, coa Guerra Civil, a prensa compostelá foi sometida á represión, coa incautación de medios, a persecución de xornalistas e a unificación ideolóxica forzada cara ao novo réxime franquista.
O percorrido está organizado seguindo unha ruta lóxica polo casco histórico de Santiago, permitindo observar como os espazos físicos do xornalismo compostelán reflicten as transformacións políticas e sociais deste período. A través das distintas paradas, é posible reconstruír a evolución da prensa local, desde os tempos de censura e control ata os momentos de maior efervescencia e, finalmente, a represión que marcou o final desta etapa.
O roteiro será guiado por Xoán Costa Casas, Licenciado en Filoloxía Galego-Portuguesa pola USC, completou a súa formación na Universidade de Lisboa. A súa carreira como docente levouno a impartir aulas de Lingua e Literatura Galega en diversos centros educativos.Participou na elaboración de numerosas obras sobre normativa lingüística, expresión oral e escrita, e análise crítica da evolución do galego. Tamén desenvolveu un amplo labor xornalístico desde Nós Diario, abordando temas de política lingüística e social. Foi presidente da AS-PG entre 2001 e 2020 e dirixiu a revista Agália. É colaborador ou criador de diversa revistas de pasatempos como A Formiga no Carreiro, A Píllara das Dunas, Cataventos ou A agulla de marear, concebidas e distribuídas coa idea de fomentar o uso do galego no lecer.
Non é mester anotarse para poder asistir.

XIV Seminario sobre a MemoriaOs días 6 e 7 de xuño de 2025 desenvolverase nos concellos de Rianxo e Santiago de Compostela unha nova edición do Seminario sobre a Memoria, que este ano leva por título Os desastres da guerra.
Venres 6 de xuño
O programa dará comezo o venres 6 ás 16.30 horas, coa recepción e entrega de documentación e posterior inauguración das actividades, que  terá lugar no IES Félix Muriel de Rianxo. De seguido, ás 17.30 horas, desenvolverase a conferencia Transición en feminino: a introdución da perspectiva de xénero no estudo das organizacións políticas e sindicais en Galiza (1964-1990), a cargo de María Fernández Blanco, investigadora da USC.Unha hora máis tarde as actividades seguirán arredor da exposición Mulleres represaliadas no cárcere de Tui, da man de Helena Pousa. Despois dun breve descanso, a partir das 19.30 pechará esta primeira xornada do Seminario o monólogo do dramaturgo Carlos Labraña Barreiro: Mambrú volveu da guerra.
Sábado 7 de xuñoXa o sábado a partir das 10.00 a xornada dará comezo, novamente no IES Félix Muriel de Rianxo, coa conferencia-coloquio A illa de San Simón, a cargo do historiador José Álvarez Castro. Logo dun pequeno descanso, o programa continuará ás 11.30 cun roteiro polo Rianxo emocional de Castelao, que será guiado polo historiador Xesús Santos Suárez.
Tralo xantar, ás 16.00, o historiador Víctor Santidrián Arias ofrecerá a conferencia-coloquio O documental na aula, unidade didáctica. Será ao remate desta actividade cando a programación prevista se traslade a Santiago de Compostela. Alí dará comezo a partir das 18.30 un Roteiro polo campo de concentración de Lavacolla, no que as persoas asistentes poderán coñecer a historia das instalacións da man de Ana Tarrío Tobar, profesora da UDC, Rosalía Macías Tarrío, xornalista, e Antonia Pérez, Presidenta da asociación Agrupación Cultural O Galo.
Inscrición na páxina ​https://neg.gal/actividades/xiv-seminario-sobre-a-memoria/

A exposición de Pepe Carreiro Humor para mudar o mundo. Que graza! Inaugúrase en Compostela o vindeiro luns, 2 de xuño, ás 18:00h.  no Centro Sociocultural Maruxa e Coralia (Praza Salvador Parga nº 4). 
Composta por 50 obras ,  Humor para mudar o mundo. Que graza! é un título que recolle moi ben o que pretende o artista, coa súa forza creativa nas súas dúas sentencias: unha primeira, frase en serio e pretensiosa (Humor para mudar o mundo), que logo, na segunda, cunha contestación burleira (Que graza!) rebaixa as ínfulas da primeira parte e lle dá un baño de realidade.
Pepe Carreiro é un dos debuxantes de banda deseñada máis importantes dos últimos 40 anos. Fundador das publicacións Can sen Dono e Xo!, colaborou en xornais como Faro de Vigo, Diario de Galicia, La Voz de Galicia, El Mundo (Galicia) e Xornal de Galicia, e en semanarios e revistas como A Nosa Terra. Está considerado un mestre da síntese expresiva, tanto desde o punto de vista do debuxo como do texto. Neste sentido, encádrase de cheo na tradición do humor gráfico galego inaugurada por Castelao.

A AC. O Galo convídavos á palestra  A ECONOMÍA EN SANTIAGO (1923/1936), que impatirá o Catedrático de Historia e Institucións Económicas da USC Xoán Carmona Badía.
Data e hora: martes, 27 de maio de 2025, ás 19.30h.
Lugar: Libraría Couceiro.
Con esta palestra continuamos as xornadas SANTIAGO DE COMPOSTELA 1923/1936 que estamos a realizar ao longo dos vindeiros meses, coa axuda do Concello de Santiago. O seu programa abrangue historia, cultura, o coñecemento de relevantes personalidades e de espazos e edificios nos que se celebraron ou ocorreron feitos importantes na década elixida.
Xoán Carmona Badía, Doutor en Economía pola USC. Ampliou estudos no Max-Planck-Institut für Geschichte. É catedrático de Historia e Institucións Económicas na USC. É director do Departamento de Historia e Institucións Económicas na USC. Investiga sobre historia marítima e industrial, e historia empresarial e patrimonio industrial.
 O seu traballo de investigación centrouse inicialmente na historia marítima e industrial, ampliándoo logo á historia empresarial e ao patrimonio industrial. De entre os seus libros pódese salientar El empeño industrial de Galicia. 250 años de historia (2005).  O seu último libro é Grupo Davila.Un siglo de liderazgo en el sector marítimo español, 1917-2017 (2022).
 
Na palestra, Xoán Carmona,  falaranos das bases económicas na bisbarra compostelá. Dos ciclos derivados da primeira gran guerra e crise internacional do 1920-1921. Do pulo da economía no primeiro terzo do século, directamente relacionado coa maior integración da economía galega nos mercados internacionais como produtora de mercancías do sector primario e as súas transformacións; a desaparición dos foros e o nacemento da industria fabril; o desenvolvementos dos servizos públicos urbanos e a expansión do sistema bancario...  
A entrada é libre até completar o aforo.

A AC. O Galo convídavos  á conversa entre Manuel Rei Romeu e Néstor Rego sobre CASTELAO, DESTA TERRA E DESTE TEMPO.
Terá lugar o vindeiro venres, 23 de maio de 2025, ás 20:30h.  no Espazo Enocultural Vide-Vide (Rúa Fonte de Stº Antonio nº 10, Santiago). 
Manuel Rei Romeu, autor do libro que acaba de publicar Tempo Galiza , e Néstor Rego deputado do BNG falarán sobre Castelao, un referente imprescindíbel para a Galiza de hoxe. Afondarán na obra artística de Castelao e nas chaves ideolóxicas do seu pensamento, que continúan tendo vixencia e utilidade.
A entrada é libre, até completar o aforo.

Rafal García Ferreira, doutor en historia contemporánea pola USC e membro do grupo HISTAGRA, falaramos da Compostela 1923-1936. Da ditadura de Primo de Rivera á II República.
Esta palestra ten como obxectivo poñer en perspectiva a cidade antes e despois da proclamación da II República. A chegada da democracia supuxo unha serie de cambios con respecto ao sistema da Restauración e da ditadura de Primo de Rivera que caberá mencionar, como o persoal político, as políticas locais, os proxectos levados a cabo polas corporacións municipais ou as oportunidades que se abrían para a cidadanía ao respecto da filiación política ou sindical.
Ademais desta posta en perspectiva, destacará algúns feitos de importancia ocorridos en ambos períodos.Por exemplo,  a anexión do concello de Conxo.

   O 14 de maio, na libraría Couceiro, comezan estas xornadas cunha palestra de Rafael García Ferreira titulada SOCIEDADE, POLÍTICA E SINDICATOS EN SANTIAGO.
   Ao longo de varios meses teremos palestras, roteiros e visitas que nos achegarán ás xentes da Compostela de hai cen anos.
   O programa destas xornadas que realizará AC. O Galo, coa axuda do Concello de Santiago, abrangue historia, cultura, o coñecemento de relevantes personalidades e de espazos e edificios nos que se celebraron ou ocorreron feitos importantes na década elixida. Nos seus contidos prestarase especial atención a evidenciar: como na práctica, Santiago actuaba cal capital de Galiza desde mediados de 1920; os  recursos e modos de vida da xente do común; á dinamización por parte de determinados grupos; os cambios na USC;  o rol desempeñado pola prensa; como a denominada “historia oral” e as aportacións de escritores e artistas adquire un grande relevo para a recuperación da memoria histórica deste período. 

O mércores, 7 de maio, esatades convidados á palestra CANCIONEIROS TRADICIONAIS GALEGOS impartida por Antón Santamarina, catedrático da USC, e a posterior visita ao ARQUIVO DO PATRIMONIO ORAL DA IDENTIDADE, guiada pola súa coordenadora, Concepción Losada.
Na conferencia, Antón Santamarina, falaranos dos cancioneiros populares galegos e dos seus compiladores, desde o Padre Sarmiento, quen no s. XVIII xa lles presta  atención e atribúe un papel principal ás mulleres tanto na creación das súas letras como das súas melodías. Tamén nos falará de eruditos que posteriormente recolleron milleiros de cantigas, como os galegos Manuel Rico Verea, Xosé Luis Rivas e Baldomero Iglesias, do americano Alan Lomax ou da suíza Dorothé Schubarth, coa que traballou o propio Antón Santamarina.
Na visita guiada ao APOI, Concepción Losada amosaranos este arquivo accesible a toda a cidadanía, que custodia gravacións orais e musicais e datos para situar os nosos cancioneiros tradicionais no seu contexto sociocultural.

Breve historia dos cancioneiros galegos
O interese pola lírica popular vén de vello. A mediados do sé. XVIII o Padre Sarmiento (1695-1772) pon por primeira vez a atención nesta poesía anónima, na que atribúe un papel principal ás mulleres tanto na creación de letras como de melodías. Hai despois de Sarmiento ao longo dos séculos XIX e XX outros eruditos ou afeccionados que recolleron cantigas entre eles o Padre Sobreira (1746-1805), Saco y Arce (1835-1881), Marcial Valladares (1821-1903), José Casal y Lois (1845-1912 e outros. Domingo Blanco reuniu na súa tese A poesía popular en Galicia (1745-1885) (ed. en Xerais) todo o que atopou disperso, publicado ou inédito, ata esa data, que son varios milleiros de cantigas.
En 1886-1887 aparece por primeira vez un cancioneiro que intenta ser xeral de toda Galicia, o de José Pérez Ballesteros Cancionero popular gallego y en particular de la provincia de La Coruña, 3 vols. promovido pola Sociedad del Folklore Gallego, fundada en 1884. Despois foron aparecendo outros cancioneiros, en xeral restrinxidos a territorios pequenos (A Maía, a illa de Ons, a Limia Baixa, a Terra Chá etc.). Aproveitando materiais dalgúns deste cancioneiros fixo Cabanillas unha fermosa antoloxía comentada, Antífona da cantiga (1951), o primeiro libro de Galaxia.
O interese pola música popular apareceu máis tarde, en especial cando comezaron a aparecer orfeóns, a semellanza do que ocorría en Cataluña e noutras partes de Europa pola mesma época. O primeiro foi foi o Orfeón Coruñés (1875) que dirixiu P. Veiga, despois veu Aires da Terra en Pontevedra (1883) fundado por Perfecto Feijoo, e pouco máis tarde o Orfeón lucense (1888) fundado por Juan Montes. Todos recollían melodías e harmonizábanas e ían facendo un arquivo con elas. Con estes coros entraba por primeira vez a música popular galega nos escenarios e pouco despois nos discos.
Un gran paso deuse cando, por iniciativa de Casto Sampedro y Folgar (1848-1937), se iniciou a compilación dun cancioneiro musical xeral de toda Galicia. Sampedro era el mesmo musicólogo e transcribiu moito pero ademais contou coa colaboración de moitos músicos de toda Galicia o ferrolán Ramón Arana (Pizzicato), o pontevedreses V. Said Armesto, o franciscano (madrileño) Luís Fernández Espinosa (radicado en Pontevedra) o estradense M. Valladares, o lugués Xoán Montes e moitos outros. Os interesados na nómina completa (entre eles máis de 30 anónimos) poden vela na tese de Xavier Groba González, Casto Sampedro e a música do cantigueiro galego de tradición oral descargable na internet (https://dialnet.unirioja.es/servlet/tesis?codigo=127129).
Outro paso importante foi dado polos musicólogos Eduardo Martínez Torner (1888-1955), asturiano, e o lugués Jesús Bal y Gay (1905-1993); a obra estaba en curso cando foi interrompida pola Guerra.
Unha mostra das nosas cantigas e melodías xa se incorporara tamén a cancioneiros españois, entre eles o de José Inzenga (1828-1891) Cantos y bailes populares de España (1888) ou ao de Felipe Pedrell (1841-1922) Cancionero musical popular español (1922).
Pasada a Guerra Civil houbo outros colectores de música popular galega. Un deles foi o burgalés Pedro Echevarría Bravo (1905-1990) que, entre os anos 1951-1960 realizou para Instituto Español de Musicología, do CSIC, oito misións folclóricas en Galicia. Estes materiais están aínda inéditos pero dispoñibles no Fondo de Música Tradicional da Institució Milà i Fontals (https://www.imf.csic.es/)
Houbo outros recompiladores de folclore galego, entre eles un americano chamado Alan Lomax (1915-2002). Cunha bolsa de estudo que lle forneceu a BBC no ano 1952 (novembro e decembro) estivo en España e froito daquela viaxe foron ó ano seguinte oito discos (Folksongs of Spain) un deles dedicados a Galicia. O arquivo Lomax é consultable en rede (https://archive.culturalequity.org/).
A partir de 1978 comeza en Galicia o traballo de compilación dun Cancioneiro popular galego (1984-1995) obra da musicóloga suíza Dorothé Schubarth (1944-2023) da que é colaborador o autor destas liñas.
Paralelamente ou posteriormente ao Cancioneiro de Schubarth seguiron aparecendo cancioneiros con partituras en xeral referidos a áreas ou temas concretos; entre eles o de Manuel Rico Verea (1990); Xosé Luis Rivas Cruz & Baldomero Iglesias (1998); Carlos Iglesias Borrajo e Ana Rosa Morán (1997 e 2002); e varias de Xosé Luís Foxo (2003, 2005, 2007, 2016 e 2019.

Antón Luís Santamarina Fernández
San Martín de Suarna, A Fonsagrada, 1942. É lingüista especializado no ámbito da lexicografía e ten realizado tamén numerosas achegas no ámbito da gramática, a sociolingüística, a dialectoloxía e a didáctica. Os seus traballos contribuíron a afondar no coñecemento do estado da lingua e das súas variantes, así como ao establecemento da súa actual forma culta. Catedrático emérito da Universidade de Santiago de Compostela, onde desenvolveu toda a súa carreira académica, é membro do Instituto da Lingua Galega (ILG), do que foi director. É membro dos seminarios de Lexicografía e Onomástica da Real Academia Galega e coordina este último desde o ano 2019.

Importancia da dixitalización na culltura. O exemplo do APOI do Nuseo do Pobo Galego
Grazas a dixitalización, indexación e posta a disposición on-line do material orixinal gravado fai décadas podemos seguir escoitando aos maiores, podemos empregar as súas voces e os seus instrumentos como fonte para nos recrear, para continuar creando e manter un patrimonio vivo.
Os cambios do modo de vida producidos neste último século trouxeron consecuencias no facer, no saber facer e mesmo no proceso de aprendizaxe social, de transmisión da cultura. Cando, por exemplo, desapareceron as tarefas artesanais colectivas, seguramente marchou con elas a necesidade de harmonizar o ritmo físico de traballo, e tamén a necesidade de cantar ó traballar.
E cando a xente deixou de cantar e facer música por sí,  quedamos tamén sen xente que ensinara a aqueles que están arredor, tal e como se aprendía de vello. Coa chegada da radio, televisión, discos,... apareceu ou incrementouse a produción e distribución de música profesional. A música e o canto pasaron a nacer nas latas e as latas poden ser producidas e distribuídas desde moi lonxe, en calquera sitio do mundo: Industria manda.
Os novos e os vellos seguimos a gozar da música que nos acompaña do berce ao cadaleito. A diferencia mírase en onde está aquela persoa que escoitamos, quen é, de onde ven, onde e como aprendeu a cantar ou a tocar, por que e como chegou a cantar para nos.
Os nosos mozos e mozas corean a artistas de todo o mundo e a globalización ten aspectos moi positivos pero, cando escoitamos falar da riqueza dunha globalización intercultural, teriamos que nos parar a pensar que imos ofrecer (a esa interculturalidade que nos propoñen) se non temos nada de noso que aportar.
Podemos deixar correr a vida e non nos cuestionar a perda dos nosos referentes na música e no canto. Mesmo pode desaparecer a nosa cultura como desapareceron tantas outras na historia da humanidade. Pero non queremos que iso pase.
Dixitalizar os rexistros sonoros de voz e música e as gravacións audiovisuais asegura a permanencia do material gravado mais aló da degradación dos soportes perecedoiros nos que foi almacenada fai décadas. Ademais, ofrece un modo mais axeitado de incorporar o tratamento deses rexistros a bases de datos. Nelas poden establecerse relacións directas das gravacións con gran cantidade de outros datos (ou metadatos) para que poidamos facer buscas do que desexamos con criterios complexos, facer comparacións por áreas xeográficas ou temporais (por exemplo: buscar cantigas de mulleres de Lugo anteriores a 1975...), consultar os sons acompañados das letras, de fotografías, da bibliografía que exista en relación con elas etc.
No Arquivo do Patrimonio Oral da Identidade (APOI)  gardamos e poñemos a disposición das persoas (presencialmente e no noso sitio web http://apoi.museodopobo.gal/ ) os rexistros sonoros orixinais  de música tradicional galega e patrimonio oral de Galicia que alberga o Museo do Pobo Galego. Estes fondos foron recollidos por todo o país (e nas terras de emigración) a centos do informantes, por coleccionistas e compiladores que nolos cederon, e continúan crecendo ata o día de hoxe.
Para cultivar fan falta sementes. O símil da semente do patrimonio herdado, do aprendido dos maiores como base sobre a que asentar o presente e o futuro dunha cultura, está ben establecido na literatura e mais na vida. Se perdemos as sementes, perderemos a posibilidade de cultivar, de producir e de seguir coa cadea de gardar para ter colleita nova, ... e facer país.
Este texto foi escrito por Concha Losada Vázquez,  para o boletín electrónico de PuntoGal.